چکیده:
سطح آب تالاب هامون به عنوان يكي از بزرگترين تالابها در منطقه شرقي كشور بسته به شرايط اقليمي و جغرافيايي خود در حال نوسان بوده و چه بسا در اكثر فصول خشك سال به طور كلي خشك شده و بعضاً أثرات جبران ناپذير زيست محيطي و اقتصادي و…. از خود برجاي گذاشته و در طول تاريخ حيات خود تغييرات زیادي را شاهد بوده است. وابستگي تالاب هامون به رودخانه هيرمند، بادخيز بودن منطقه و أثرات خشكسال هاي اخير از مهمترين عوامل نوسان آب اين تالاب به شمار می روند.
نمودارها و تصاوير ماهوارهاي منابع ثبت شده اي هستند كه مي تواند منطقه را در گذر زمان بررسي كند. باتوجه به سرچشمه گرفتن رودخانه هیرمند در کشور افغانستان همواره قراردادهایی بسته شده ولی مورد اجرا قرار نگرفته است. با به وجود آمدن خشکسالی ها و وزش بادهای 120 روزه سلامت مردم منطقه بر أثر طوفان شن به خطر افتاده است. نتايج همگي از مصاديق بارز توسعه نيافتگي روستاهاي سيستان مي باشند که متأسفانه نوع عملکرد مديريت بحران چه در بعد ملّي و چه در بعد منطقه اي نتوانسته است تاکنون جهت اصلاح آن و تحقّق توسعه يافتگي روستايي، اقدامات متناسبي را انجام دهد.
واژگان کلیدی: خشکسالی، هامون، هیرمند، تصاویر ماهوارهای
مقدمه :
سرزمین سیستان با مساحت 15197 کیلومتر مربع 8/5% از سطح استان را به خود اختصاص داده است و وجود آثار به جا مانده از هزاره های تاریخ همچون شهر سوخته، زابل، دهانه غلامان، کوه خواجه و … و صدها أثر تاریخی می باشد و این نشان از سیستانی آباد و أثر گذار بر فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی و کشورهای همسایه دارد و این أمر محقق نمی گردد مگر با وجود آب. رودخانه هیرمند فعلی نیز از دیر باز شاهرگ حیاتی منطقه بوده است که با تغذیه تالاب هامون موجب رونق زندگی انسان در این سرزمین کهن و مقدس شده است. [1]
تالاب هامون
هامون در حقيقت از 3 تالاب به وسعت كل تقريبي 5700 كيلومتر مربع تشكيل گرديده كه كه در سالها و فصول پرآبي بصورت یک تالاب واحد می آیند. از اين گستره حدود 3860 كيلومتر مربع (در مواقع پرآبي) در محدوده سرزمين ايران قرار دارد. اسناد و مدارك موجود نشان مي‌دهد كه گستره هامون در گذشته بيشتر از وسعت آنها در زمان حال بوده و حجم آب آنها 15 تا 20 ميليارد متر مكعب بالغ مي‌شده است. [1] و [3]
هامون پوزك
ميزان عمق آن بين 1 تا 4 متر و عملاً گودترين بخش مجموعه هامون به حساب مي‌آيد. حداكثر وسعت آن در سالهاي اَخير 1600 كيلومتر مربع بوده است. از اين وسعت تنها حدود 350 كيلومتر مربع در خاك ايران قرار دارد.[1]
هامون صابري
وسعت كل آن در سالهاي اَخير با احتساب داغ آب روي هم 1560 كيلومتر مربع بوده است كه حدود 970 كيلومتر مربع آن در خاك ايران قرار دارد. عمده‌ترين منبع تامين آب آن رودخانه هيرمند است كه بصورت شعباتي بنامهاي رود ملكي و رود نياتك تامين مي‌گردد. [1]
هامون هيرمند
وسعت اصلي آن حدود 2500كيلومتر مربع است كه تمامي آن در خاك ايران قرار دارد. سطح اين هامون از ساير هامونها بيشتر ولي عمق آن كمتر است كه از طريق رود سيستان وارد درياچه مي‌شود. [1]
علاوه بر رودخانه هيرمند، خاش رود و خوسپاس به هامون پوزک می ریزند، رود های فراه و هاروت به هامون صابری می ریزند و رودهای بندان و شور از کوههای غربی سیستان به هامون هیرمند سرازیر می شوند. [1]
تصویر (2) ورود رودخانه های سر چشمه گرفته از کوههای هندوکش به تالاب هامون
مواد و روش ها
دوره هاي مداوم خشكسالي و ترسالي جز تاريخ سيستان مي باشد. با بررسي آمار و اطلاعات موجود و استفاده از عکسها، تصاوير ماهواره اي و نمودار ها مي توان روند خشك شدن و آبگيري تالاب و به تبع آن تغيير ات در منابع زيستي را بررسي كرد. عکس ها، تصاوير ماهواره اي و نمودارها منابع ثبت شده اي هستند كه علاوه بر آناليز آماري، بوسيله آناليز بصري نيز مي توانند منطقه را در گذر زمان بررسي كنند.
گذشته هامون
اين تالاب در دوره هاي مختلف حيات خود داراي تختكها و نيزارهايي بوده كه منبع تأمين معاش حاشيه نشينان درياچه هامون و در واقع ميتوان گفت براي تمام سيستان بوده است. پوشش گياهي منطقه شامل پوشش ايراني- توراني مشتمل بر گياهان خشكزي ( گز، تاغ، پده، بيد و …) و آبزي ( ني، جگن، لوئي، اويارسلام و …) بوده و طي سالهاي متمادي صدها هزار پرنده مهاجر نيمي از سال را در اين تالاب سپري مي كرده اند كه از اين ميان مي توان به گونه هاي با ارزش درنا، پليكان خاكستري، عقاب دريايي دم سفيد، سنقر تالابي، عقاب تالابي، دليجه، سارگپه پا بلند، سارگپه معمولي، شاهين و … اشاره نمود.[2]
اهمیت اکولوژیک و زیست محیطی تالاب
· به عنوان سد طبیعی و جمع کننده سیلاب های فصلی در منطقه عمل می کند. تصویر(3)
· اثر مثبتی روی پایداری فعالیتهای کشاورزی در منطقه دارد.
· به عنوان یک طرح تصفیه فاضلاب طبیعی عمل می کند .
· مانع فرسایش در منطقه می شود.
· Sink و source مواد مغذی عمل می کند و گیاهان آبی این مواد را جذب می کنند.
· زیستگاه با ارزش برای گیاهان و جانوران است.
· زنجیره غذایی را در منطقه به وجود آورده است. [1] و [4]
· دوباره پر آب کردن آب های زیر زمینی.
· تثبیت و حفاظت در برابر تالاب ها.
· تنوع ذخایر زیستی و محصولات تالاب.
· تفريح، سرگرمي و توريسم.
· ارزشهاي فرهنگي، تاريخي.
· كانوني براي تحقيقات و مطالعات علمی.
وجود دریاچه آب شیرین، زمینهای باتلاقی، پخش آب حاصل از طغیان رودخانه ها ، نیزارها ، تولید جلبکها و حشرات و ماهیان در مواقع پرآبی، همگی باعث شده است تا این منطقه مأوای صدها هزار پرنده مهاجر، بخصوص پرندگان آبزی و کنار آبزی شود.
پناهگاه حیات وحش هامون
مساحت: 293031 هكتار
گونه های شاخص جانوری: طبق مطالعات صورت گرفته تعداد 28 گونه پستاندار، 183 گونه پرنده، 44 گونه خزنده، 7گونه دوزيست، 22 گونه ماهي شناسائي شده است. [2] و [4] تنها زیستگاه پرندگان در شرق کشور محسوب می شود و شامل پرندگان چنگر، پليكان، فلامينگو، درنا، انوع اردكها، سليمها و آبچليكها، پرستوهاي دريايي، كاكائي ها، عقاب دريايي دم سفيد، عقاب ماهي گير و … می باشد و جانورانی مانند دال، افعی شاخدار ایرانی، مار جعفری و انواع ماهیان مانند کپور و آمور را نام برد.
گونه های شاخص گیاهی: لویی، گز، تاغ، ني، تيفا، جگن، مرغ، بارهنگ، بونی، اسفناج وحشی را شامل می شود. [2]
سیستان با وجود اینکه دارای شهر سوخته – کانون توجه و مهد تمدن دیروز است
ولی
گرفتار و گمشده امروز در لابلای طوفان های شن و … می باشد!!!
راًي كميسيون دلتا براي حقابه ايران
از سال 1875 ميلادي كه افغانستان به موجب معاهده پاريس از ايران جدا شد، مسأله هيرمند جزو مسائل مهم سياسي و اجتماعي ايران درآمد. با اينكه قرار شده بود يك سوم از آب هيرمند به ايران برسد اما عملاً اين اتفاق نيفتاد. در سال 1309 مذاكراتي بين دولت وقت ايران با افغانستان صورت گرفت اما باز هم نتيجه دلخواه عايد نشد. در سال 1327 قراردادي بين دو كشور بسته شد كه بار ديگر مورد اجرا قرار نگرفت. تا اينكه در سال 1351 شمسی (1973م) با مداخله سه كشور آمريكا، كانادا و شيلي موسوم به كميسيون دلتا كه روي رودخانه هيرمند كار كارشناسي انجام دادند قراردادي بين دو دولت در كابل به امضاء رسيد و قرار شد در هر ثانيه 26 مترمكعب آب سهم سيستان و هامون باشد و متأسفانه نسبت به كميت ورود آب به اين شكل غيرمنطقي توجهي نشد و موافقت نامه از طرف هر دو كشور مورد تایید قرار گرفت. اما در اَواخر دهه 70 و همزمان با كاهش نزولات جوي و حاكم شدن شرايط خشكسالي بر منطقه و به‌رغم همه كمك‌هاي ايران به افغانستان در چند سال گذشته، ميزان ورودي آب هيرمند به هامون مرتباً كاهش يافت. [5]
دریاچه هامون امروز
اکنون به دلیل خشکسالی های پی در پی و قطع کامل جریان آب رودخانه هیرمند از افغانستان، این تالاب خشک شده و علاوه بر این که خشکسالی به عنوان یک عامل طبیعی این تالاب را دستخوش بحران کرده، احداث سد کجکی روی رودخانه هیرمند بزرگ ترین آسیب زیست محیطی را به این رودخانه و به تبع آن به تالاب هامون وارد کرده است. میزان ورود آب در بالا دست رودخانه هیرمند بسیار زیاد است اما پیش از رسیدن به ایران، به علّت برداشت زیاد توسط افغان ها، از آب آن به شدت کاسته می شود. ضمناً شکار و صید بی رویه و همچنین عبور جاده آسفالته از میان منطقه از دیگر عوامل تهدید محیط زیست به حساب می آید.
تصویر (5) محل احداث سد کجکی و موقعیت هامون ها
در حال حاضر بستر خشکیده دریاچه هامون تحت تأثیر حرکت باد به منبعی برای گرد و غبار و حرکت ذرات سیلت و ماسه تبدیل شده که به علت نبود هیچ عارضۀ طبیعی خاص در بستر این دریاچه ذرات فرسایش یافته به سادگی جابجا شده که پس از رسیدن به راههای مواصلاتی، تأسیسات زیربنایی و سکونتگاه های انسانی رسوب می نماید. در أثر خشک شدن آب دریاچه هامون حدود 3000 خانوار صیاد از کار بی کار شدند. [1] و[3]
برخی از علل بوجود آمدن خشکسالی عبارتند از :
جمع آوری و سوزاندن ریزوم ها توسط حاشیه نشینان به منظور تامین سوخت و برداشت بیش از حد نی برای تعلیف دام. جدول (1)
افزایش رسوب توسط رودخانه هیرمند و مدفون شدن ریزوم های نی.
تغذیه ماهی های رها شده به دریاچه از نی (علت اصلی از بین رفتن نیزارها، معرفی ماهی کپور علفخوار).
شکار و صید بی رویه، عبور جاده آسفالته در منطقه، فعالیت قایق های سوختکش و کانال مرزی احداث شده بر روی تالاب از جمله عوامل مخرب تالاب هامون به شمار می روند. تصویر زیر [2]
جدول(1) تغيير مساحت نيزارهاي به تفكيك سه هامون طي سالهاي 1351-1372
| میزان کاهش (هکتار) | مساحت نیزارها در سال 1372 (هکتار) | مساحت نیزار ها در سال 1351 (هکتار) | نام هامون |
| 30483 | 4767 | 35250 | هیرمند |
| 20930 | 2860 | 23790 | سابوری |
| 8510 | 4660 | 13170 | پوزک |
| 59923 | 12287 | 72210 | جمع |
نمودار (1) اثر خشکسالی سیستان بر جمعیت چنگر(چور)
مهمترين خشكسالي‌هاي هامون
سال 1251 . سال 1324 . سال 1349 . خشكسالي شديد دهه 80 [3]
تالاب هامون در سالهای بحرانی
اثرات خشكسالي بر اوضاع اجتماعي و اقتصادي منطقه
1- کاهش درآمد و تنزّل کیفیت زندگی.
2- مهاجرت و تخلیه روستاها.
3- أثرات سوء خشکسالی بر مراتع.
4- تهدید محیط زیست و تشدید پدیده بیابان زائي.
5- کاهش مهاجرت پرندگان بیش از 100 هزار قطعه در سال 1377 به کمتر از 10 هزار قطعه در سالهای اَخیر.
6- کاهش پستانداران حیات وحش از 2 هزار رأس در سال 1377 به 200 رأس در سالهای اَخیر.
7- تحمیل هزینه های گزاف در بخشهای مختلف شامل :
تهديد سلامت عمومي ( به دليل كاهش سطح بهداشت عمومي) و افزايش هزينه‌هاي بهداشتي .
هجوم ماسه های روان به مناطق مسکونی و راههای ارتباطی. تصویر (11)
افزایش هزینه های تأمین آب شرب. [3]
بیابانزائی و فرسایش بادی در منطقه سیستان :
از جمله حوادث تدریجی و کند است و بر اساس تقسیم بندی های بارِت در زمره حوادث هواشناختی قرار می گیرد. مساحت بیابانها و ماسه زارهای سیستان در حال حاضر 377000 هکتار می باشد.
مساحت بیابانها و ماسه زارهای سیستان قبل از خشکسالی اخیر 292000 هکتار بوده است (کانونهای میانکنگی، شیله، جزینک). گستره 500 هزار هکتاری هامون نیز پس از خشکسالی 10 ساله اَخیر به آن افزوده شده است.[1]
پدیده طوفان گرد و خاک و شن
طوفان شن : صعود پرقدرت شن و ذرات گرد و غبار در أثر بادهای شدید که در مناطق جنب حاره اتفاق میافتد.
ذراتی چون دانه های شن، قطرات باران و مه، ریگ های کوچک، ذرات گرد و خاک و مولکول های مواد، با جریان باد به هوا برخاسته و از جایی به جای دیگر منتقل می شوند.
ذرات گرد و غبار بر أثر جریان های بالاسو به ارتفاعات بالاتر صعود نموده و با وزش باد به مسافت های دورتر (بیش از 300 کیلومتر) انتقال می یابند.
طوفان شن زمانی شروع می شود که سرعت باد بیشتر از سرعت آستانه فرسایش باشد. [1]
تصویر ماهواره ای از توفان های و گرد غبار در سیستان در تاریخ 14/6/1388
برآورد شدت پتانسیل باد در 60 ایستگاه هواشناسی کشور ( ایستگاه زابل بیشترین مقدار فراوانی و سرعت )
سیستان با میانگین تعداد 80 / 7 روز در سال (در یک دوره 5 ساله ) رتبه دوم وقوع طوفان های ماسه ای در قاره آسیا را دارا است. [1]
مهمترین أثرات سوء ناشی از پدیده طبیعی طوفان شن عبارتند از :
· مسدود شدن راه های مواصلاتی روستایی و شهری
· تخریب و از دست رفتن زمین های حاصلخیز کشاورزی
· هجوم ماسه های بادی به منازل و معابر بیش از 200 روستا
· کاهش شدید دید به کمتر از 100 متر و بروز مشکلات عدیده رانندگی
· لغو پروازهای هواپیما و تعطیلی دوایر دولتی در طوفان های شدید
· مسدود شدن کانال های آبرسانی، انهار و بستر رودخانه ها و وارد آمدن خسارات به تأسیسات زیربنایی
· بروز بیماری های حاد تنفسی، ریوی، چشمی و حتی روده ای و دو برابر شدن تعداد مراجعات مردمی به بیمارستان ها در سال [1] نمودار (2)
نمودار (2) آمار مبتلایان به سل مردم سیستان در سال های اخیر
بحث و نتیجه گیری
بلايا و حوادث طبيعي و احداث سد در افغانستان نقش بسيار زيادي در عقب ماندگي کل ناحيه و بالاخص نقاط روستايي سیستان داشته است. کاهش اراضي کشاورزي، کاهش منابع آب، افت توليد محصولات کشاورزي، افزايش هزينه هاي توليد، مدفون شدن آبادي ها در زير ماسه، توقّف توليد حصير، نابودي ارزشهاي اکولوژيکي و اقتصادي هامون ها، تخريب پوشش گياهي و غیره اساسی ترین پیامدهای بحران منطقه سیستان می باشد. اين پيامدها و نتايج همگي از مصاديق بارز توسعه نيافتگي منطقه سيستان مي باشند که متأسفانه نوع عملکرد مديريت بحران چه در بعد ملّي و چه در بعد منطقه اي نتوانسته است تاکنون جهت اصلاح آن و تحقّق توسعه يافتگي منطقه سیستان، اقدامات متناسبي را انجام دهد.
مقاله ای از جناب آقای محمد مهدی رئوفی، دانشجوی کارشناسی ارشد کشاورزی زراعت، گروه کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی- واحد زهدان و آقای محمّد قنبری، كارشناس ارشد کشاورزی_اصلاح نباتات، عضو هیئت علمی دانشگاه زابل
Email: Ma.raoufi@gmail.com و mghanbari43@yahoo.com
منابع :
[1] دکتر غلامرضا نوری، طیبه اربابی، سهیلا نوری، تالاب هامون حیات سیستان، انتشارات سپهر، تاریخ انتشار 1386
[2] دکتر غلامرضا نوری، دکتر علیرضا شهریاری، مهندس ملیحه عرفانی، صادق کریمی، اطلس گونه های شاخص گیاهی و جانوری استان سیستان و بلوچستان
[3] بهروز بهروزی راد، معضلات تغییرات اکوسیستم تالاب ها، سومین همایش ملی بحران های زیست محیطی ایران و راهکار های بهبود آن ها، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات اهواز، اهواز،1385
[4] زمان شامحمدی، سعیده ملکی، حیات هامون، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی، 1390
[5] میرلطفی.م، حیدری مکرر.ح، خمر.غ، بزی.خ، دریاچه هامون، انتشارات دانشگاه زابل، 1380
