روز دوم فوريه برابر با 13 بهمن روز جهاني تالاب ها می باشد. 42 سال پيش اولين قرارداد بين المللي جهان در حوزه محيط زيست در شهر ساحلی رامسر و در نزديكي تالاب زيباي اين شهر به تصويب رسيد.
از آن پس این پیمان به نام «کنوانسیون رامسر» شناخته مي شود. هدف کنوانسیون رامسر محافظت از تالاب هاي با ارزش و تاکید بر اهميت بين المللي این مناطق بعنوان زيستگاه پرندگان آبي می باشد.
شعار کنوانسیون رامسر سال 2013: “تالاب ها از آب مراقبت می کنند.”
انتخاب این شعار از سوی کنوانسیون رامسر برای سال 2013 بیانگر وابستگی متقابل بین آب و تالاب است و نشان می دهد که تالاب ها نقش کلیدی را در خصوص مراقبت از آب ها ایفا می کنند و استفاده خردانه از تالاب هایمان، یک اصل کلیدی در دستیابی به مدیریت پایدار آب می باشد.
وضعیت تالاب های ایران
ایران دارای 250 تالاب با مساحت حدود 2/5 میلیون هکتار می باشد. 22 تالاب با مساحت یک میلیون و 481 هزار و 187 هکتار در کنوانسیون رامسر ثبت شده و اهمیت جهانی دارند. از تالاب های بین المللی ایران 7 تالاب در کرانه دریای خزر، 5 تالاب در کرانه خلیج فارس، یک تالاب درکرانه دریای عمان و 9 تالاب در استان های داخلی و یک تالاب مرزی می باشند( در جهان تا تاریخ بهمن ماه 1386، 1708تالاب در 157 کشور با مساحت 153 میلیون هکتار در فهرست کنوانسیون رامسر ثبت شده است).
مروری بر وضعیت موجود تالاب های ایران( تالاب های بین المللی، تالاب های حفاظت شده و غیر حفاظت شده) نشان می دهد که بسیاری از آن ها در اثر عدم وجود شاخص های مدیریتی، مدیریت غیرکارآ، بهره برداری نامعقول، تغییر و تبدیل کاربری زمین های تالاب ها، سد سازی، شکار و صید غیرقانونی و صدور مجوز های بیش از حد توان تحمل، کم آبی و خشک سالی، اجرای طرح های عمرانی در حوضه های آبخیز تالاب ها، وارد کردن گونه های گیاهی و جانوری غیر بومی به بهانه های تکثیر و پروش، احداث بزرگ راه ها، اکتشاف نفت در تالاب های ساحلی، برداشت آب تالاب ها، سبب کاهش،خشک شدن و از بین رفتن تالاب های ایران شده است.
در اثر این تغییرات6 تالاب از تالاب های بین المللی ایران در لیست مونترو ثبت شده اند( در فهرست مونترو تالاب هایی ثبت می شوند که دارای تغییرات اکولوژیک بوده اند). اگر تخریب و تصرف و تغییر کاربری تالاب های ادامه یابد، مسلماً تالاب های دیگری نیز در آینده نزدیک در این لیست قرار خواهند گرفت.
معضلات ومشکلات تالاب های ایران
در جدول ذيل بعضی از معضلات و مشکلات تالاب های مهم ایران به صورت خلاصه ارائه شده است:
فهرست مونترو چیست ؟
آن دسته از تالاب هاي ثبت شده كه به علت شرايطي مثل بهره برداري نادرست، جنگ، فجايع زيست محيطي، خشكسالي و… در معرض خطر قرار مي گيرند را به فهرست ديگري وارد مي كنند كه به «فهرست مونترو» معروف است. در فهرست مونترو، اسامي تالاب هايي كه در معرض خطر هستند نوشته مي شود و دفتر كنوانسيون رامسر از دولت هاي عضو مي خواهد با كمك هاي علمي و مالي به كشور صاحب تالاب كمك كنند تا از مرگ تالاب جلوگيري شود. انتخاب يك تالاب براي ثبت در سايت رامسر شرايط خاصي دارد. تالاب بايد از نظر اكولوژي، جانورشناسي، گياه شناسي، هيدرولوژيكي و… موقعيت خاصي داشته باشد مثلابايد نماينده يك اكوسيستم نادر و خارق العاده يا اينكه داراي ارزش ويژه براي بقاي تنوع زيستي يك منطقه باشد. در اين ميان وسعت تالاب اهميت چنداني در ثبت براي فهرست رامسر ندارد.
در اين فهرست بيشترين تالاب هاي ثبت شده به ترتيب متعلق به انگليس، مكزيك و استرالياست. در حالي كه ارزش اكولوژيك تالاب ها 10 برابر جنگل ها و 200 برابر زمين هاي زراعي است، تالاب هاي 27 كشور در قالب 48 سايت تالابي در فهرست مونترو كنوانسيون رامسر (فهرست قرمز) قرار گرفته اند كه به ترتيب يونان با هفت تالاب، ايران شش تالاب، جمهوري چك چهار تالاب، بيشترين مونترو تالاب ها را دارند. همچنين نام 32 تالاب 20 كشور جهان نيز به دليل بهبود شرايط اكولوژيكي تالاب هايشان از اين فهرست خارج شده است.
اگرچه از لحاظ مساحت تنها مقدار ناچيزي از تالاب هاي جهان (3/0 درصد) در ايران واقع شده، اما به دليل شرايط خاص اقليمي و موقعيت جغرافيايي هر يك از تالاب هاي ايران داراي ويژگي هاي منحصر به فردي است كه شايد نظير آن را كمتر جايي از جهان بتوان مشاهده كرد.» و «تالاب هاي ايران محل زيست بيش از 140 گونه پرنده مهاجر و بومي است كه 30 درصد از پرندگان ايران را تشكيل مي دهد.
اين امر به دليل دارا بودن مواد غذايي فراوان، امنيت، پناهگاه و شرايط آب و هوايي مناسب است كه سبب شده 63 گونه پرنده در تالاب هاي ايران جوجه آوري كنند و 77 گونه پرنده فصل زمستان و پاييز را در آنجا سپري كنند. در حال حاضر حدود يك تا دو ميليون پرنده آبزي و كنار آبزي در تالاب هاي ايران زمستان گذراني مي كنند.
همچنين 20 گونه پرنده در خطر انقراضي كه در ايران زندگي مي كنند، شش گونه آبزي بوده و در تالاب هاي ايران به سر مي برند. مطالعات گوناگوني كه روي تالاب هاي ايران انجام شده بيشتر به صورت پراكنده و ناقص است.
شش تالاب ایران در لیست مونترو
شش سايت تالابي بين المللي ثبت شده كشورمان در كنوانسيون رامسر در معرض تهديد و تغييرات شديد اكولوژيكي قرار دارند افزود: از 22 تالاب ثبت شده ايران در كنوانسيون رامسر، تالاب هاي «شورگل، يادگارلو و درگه سنگي»، «مجموعه تالاب انزلي»، «شادگان، خورالاميه و خورموسي»، «نيريز و كميجان»، «انتهاي جنوبي هامون پوزك» و «هامون صابري و هامون هيرمند»، شش سايت تالابي هستند كه در معرض تغييرات اكولوژيكي بوده و به همين دليل در فهرست «مونترو» رامسر قرار گرفته اند.
دلايل ورود به فهرست مونترو : “عامل انسانی اولین علت از بین رفتن تالاب”
شورگل، يادگارلو و درگه سنگي: اين تالاب ها به وسعت 2500هكتار در سال1990 به دليل احداث سازه هاي آبي و سد حسنلو (سد شورگل) كه موجب شده اين تالاب از آب شور به آب شيرين تبديل شود و ايجاد زهكش سد حسنلو كه باعث خشك شدن تالاب هاي «يادگارلو و درگه سنگي» شده است و همچنين برداشت بي رويه از آب هاي زيرزميني و راندمان پايين آبياري كشاورزي اين تالاب ها را به فهرست مونترو كنوانسيون رامسر وارد كرد.
مجموعه تالاب انزلي: مجموعه تالاب انزلي به وسعت 15 هزار هكتار در سال 1993 به دليل رسوبات ناشي از تخريب جنگل و مراتع بالادست كه موجب كاهش عمق تالاب از شش به دو متر طي 30 سال گذشته شده است. همچنين ورود پساب هاي شهري، صنعتي، كشاورزي و ورود گونه غيربومي آزولااز سوي وزارت جهاد كشاورزي، وارد فهرست مونترو شد.
تالاب هاي شادگان، خورالاميه و خورموسي: تالاب هاي شادگان، خورالاميه و خورموسي به وسعت 400 هزار هكتار در سال 1993 به دليل آلودگي هاي نفتي و زهكش هاي بسيار شور صنايع كشت و صنعت نيشكر جنوب به اين فهرست وارد شد.
نيريز و كميجان: اين تالاب به وسعت 108 هزار هكتار در سال 1990 به دليل خشك شدن تالاب و كمبود آب و بهره برداري از منابع آبي براي كشاورزي وارد فهرست مونترو شد.
تالاب هاي هامون: تالاب هاي انتهاي جنوبي هامون پوزك به وسعت 10 هزار هكتار و هامون صابري و هامون هيرمند به وسعت 50 هزار هر دو در سال 1990 به دليل ايجاد سازه هاي آبي در افغانستان، تخصيص آب براي مقاصد شرب و كشاورزي از سوي ايران و افغانستان و ورود ماهي غيربومي «آمور» از سوي شيلات كه نسل ني هاي منطقه را از بين برده در فهرست مونترو كنوانسيون رامسر قرار گرفته اند.
شاخص ترین موارد تهدید تالاب ها
شاخص ترين موارد تهديد اين تالاب ها بدین صورت ذکر شده است :عدم وجود برنامه آمايش سرزمين و پياده کردن برنامه هاي بخشي ؛ سد سازي بدون توجه به اثرات مخرب آنها بر تالاب ها؛ توسعه برنامه هاي نفت محور در حساس ترين و شکننده ترين مناطق ساحلي – دريايي ؛ خطر نابودي پرندگان نادر و در معرض انقراض ، به دليل صدور مجوز هاي قانوي شکار که در تناقض آشکار معيار هاي لازم وجودي يک تالاب بين المللي است ؛اجراي سياست هاي آبرساني از مناطق پرآب به کم آب کشور، بدون توجه به اثرات سوء زيست محيطي بر روي تالاب ها ؛ اجراي سياست هاي راهسازي در بسياري از تالاب ها با هدف کوتاه کردن مسير،که تاکنون ضربات هولناکي بر پيکره تالاب ها واردکرده است ؛اجرای طرح های کشاورزی “آب بر” بدون توجه به قانون مندي اقليم هاي خشک و بهره گيري از تالاب به عنوان مخزن آب کشاورزي در دسترس ؛ طراحي برنامه هاي گردشگري ناپايدار در کنار و يا در دل تالاب ، بدون درک اثرات سوء آن در اکوسيستم هاي حساس و شکننده تالاب ( نظير برنامه دو طرح ” شهر ونيزي” در تالاب شادگان و گميشان) ؛ وارد کردن گونه هاي غير بومي گياهي و جانوري به تالاب ها و بر هم زدن تعادل طبيعي اين گونه محيط ها ؛ احداث و توسعه مزارع پرورش ميگو که سال هاست در بسياری ازکشور ها به دليل اثرات مخرب آن تعطيل شده است.
مرگ یک تالاب صرفا حذف نام آن از میان کتاب ها نیست، مرگ یک تالاب تراژدی بی بازگشتی است که بیشترین آسیب را به ساکنین اصلی آن می زند. آن مرگ هزاران حیات و زندگی است.
به امید روزی که حق محیط زیست بعنوان ارکان اصلی حقوقی برای همگان قابل احترام و اجرایی باشد و طرح های انسان ساخت در هماهنگی با طبیعت و در راستای حفظ و بقای آن باشند. در غیر اینصورت هر روز شاهد از دست رفتن بخش زیبایی از محیط زیست و سیاره زیبایمان هستیم. به طوری که با این روند روزی فرا خواهد رسیدکه قسمت اعظم سیاره غیر قابل سکونت و بیابانی خواهد شد.
برای اطلاعات بیشتر درباره تالاب ها به قسمت اول این مقاله و به سایت کنوانسیون رامسر مراجعه نمایید:
تالابها؛ زيستگاههايي پيچيده و حياتي (قسمت 1)
40years of the Convention on Wetlands
The 2009 Ramsar video “Wetlands: keeping our planet alive and well”
منابع :
http://www.ramsar.org/cda/en/ramsar-home/main/ramsar/1_4000_0
http://www.40ramsar.ir/Farsi/IranTalab.html
http://www.irandeserts.com/content
http://mohitzist-darehshahr.persianblog.ir/post/71
http://www.aftabnews.ir/vdcbf8ba.rhbs9piuur.htm
