بر خلاف رشد و آگاهي مردم و كشورها نسبت به اهميت محيط هاي طبيعي به ويژه تالابها هنوز درك واقعي از كاركرد و اهميت اين زيستگاههاي حياتي و متنوع بسيار پايين است. تالابها را مي توان شاهكار خلقت به شمار آورد. به جرأت مي توان گفت در مجموعه چهره هاي محيط طبيعي زمين، كمتر زيستگاهي را مي توان تا بدين پايه با اهميت پيدا كرد كه تا بدين حد نيز در مورد آنها غفلت شده باشد.
در واقع مي توان تالابها را از جمله نظام هاي حيات بخشي به حساب آورد كه مطلقا جايگزين ندارند. ارزش اکولوژیک تالابها ۱۰ برابر جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر زمین‌های زراعی است. هيچيك از اكوسيستمهاي جهان به اندازه تالابها صدمات ناشي از كوته انديشي بشر و تمايلات خودخواهانه انسان محوري را تجربه نكرده اند.
در واقع بشر با نابودي تالابها سطح پايين معرفت و دانش خود را در ابعاد علمي، اقتصادي و اجتماعي، فرهنگي نشان داده است و متأسفانه هنوز روند تخريب اين سيستمهاي طبيعي بي همتا كه دهها كاركرد متفاوت و موزون را يكجا در خود دارند متوقف نشده است.
کنوانسیون رامسر
41 سال پيش اولين قرارداد بين المللي جهان در حوزه محيط زيست در شهر رامسر و در نزديكي تالاب زيباي اين شهر به تصويب رسيد.
تلاش‌های اسکندر فیروز، رئیس وقت سازمان محیط زیست ایران سبب شد تا اولین کنفرانس رامسر در در سال ۱۳۴۹ خورشیدی، در شهر ساحلی رامسر برگزار و از آن پس این پیمان به نام «کنوانسیون رامسر» شناخته مي شود.
اين قرارداد در روز دوم فوريه برابر با 13 بهمن در اولين روز برگزاري يك اجلاس جهاني شكل گرفت و از همين رو اين تاريخ روز جهاني تالاب ها نام گرفت. نتيجه كار، كنوانسيوني بود براي محافظت از تالاب هايي با ارزش و اهميت بين المللي كه زيستگاه پرندگان آبي است. در اين اجلاس، سندي تنظيم شد كه به دولت ها پيشنهاد هايي را در جهت حفظ تالاب هاي با اهميت مي داد. دستورالعمل هاي كنوانسيون رامسر در سال 1975 جنبه قانوني يافت و هم اكنون 160 كشور عضو رسمي دارد و يك هزار و 994 تالاب با اهميت بين المللي با مجموع مساحت 191 ميليون و 860 هزار و 656 هكتار را در سطح جهان به ثبت رسانده است.
تالابها؛ زيستگاههايي پيچيده و حياتي
اتحاديه بين‌المللي حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي (IUCN) در كنوانسيون بين‌المللي تالابها تعريف زير را براي تالاب ارائه نموده است:
تالاب به مناطق مردابي، آب مانده اراضي سياه خيس باتلاقي، بركه ها، كه مصنوعي يا طبيعي، بطور دائم يا موقت داراي آب ساكن يا جاري، با مزه آب شيرين، شور و لب شور بوده و هم چنين مناطق ساحلي درياها كه هنگام جذر، ارتفاع آب بيشتر از 6 متر نباشد، تالاب گفته مي شود.
تالاب ها بهترين و مهم ترين مخازن ژن گياهي و جانوري روي زمين مي باشند كه تعاريف مختلفي براي آنها بكار رفته است. دوگان (1994) عقيده دارد كه امروزه نزديك به 50 تعريف از تالاب وجود دارد كه اين تعاريف را به دو دسته تعاريف گسترده و باز و تعاريف محدود و بسته مي توان گروه بندي كرد. تعريفي كه در سال 1349 در كنوانسيون رامسر مورد قبول قرار گرفت و كاربرد آن بخاطر مؤثر بودن تعريف، مورد قبول همه كشورها و سازمانهاي مرتبط با تالابها است و در زمره تعاريف باز قرار دارد و به اين صورت تعريف شده است:
” Wetlands are area of marsh , fen, peatland or water , whether natural or artificial , permanent or temporary , with water that is static or flowing , fresh , brackish or salt , including areas of marine water the depth of which at low tide does not exceed six meters. “
مناطق مردابی، آبگيرها، توربزارها، آبهايي كه به صورت طبيعی، مصنوعی، دائم يا موقت با آب ساکن يا جاری، شيرين، لب شور يا شور، همچنين آن دسته از آبهای دريايی که عمق آب از 6 متر تجاوز نکند را تالاب می گويند. “پ
اين تعريف كفه‌هاي صخره‌اي، بسترهاي علفي دريايي در مناطق ساحلي، كفه‌هاي گلي، مانگروها، مصب‌ها، رودخانه‌ها، آب‌هاي شيرين، باتلاق‌هاي جنگلي و مشجر، درياچه‌ها، مرداب‌ها و درياچه‌هاي شور را در برمي‌گيرد.
مفاهيم زير در سومين همايش كشورهاي عضو كنوانسيون رامسر در رژيناي كانادا در سال 1987 از تعريف فوق استخراج و مورد پذيرش قرار گرفته است:
– استفاده خردمندانه از تالابها عبارت است از بهره‌برداري پايدار از آنها براي نوع بشر به شيوه‌اي كه خصوصيات طبيعي اكوسيستم براي هميشه حفظ و تضمين گردد.
– بهره‌برداري پايدار از تالابها عبارت است از استفاده انسان به گونه‌اي كه حداكثر فوايد مستمر براي نسل حاضر بدون كاهش پتانسيل منابع براي برآورد نيازهاي مادي و معنوي نسل آتي تأمين گردد.
– خصوصيات طبيعي اكوسيستم عبارت است از خصوصيات فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكي اجزاء تشكيل‌دهنده اكوسيستم نظير خاك، آب، گياهان، جانوران، عناصر غذايي و روابط متقابل بين آنها.
كاربري تالابها و اراضي پيرامون آنها بسيار متفاوت است تفرج و توريسم در 41 درصد، صيد و شكار در 40 درصد از مناطق ثبت شده رامسر از جمله رایج¬ترین كاربريها هستند. در اراضي پيراموني، تالابها عمدتاً براي كشاورزي مورد استفاده قرار مي‌گيرد و در 56 درصد از سايت‌ها كشاورزي يك فعاليت عمده محسوب مي‌شود.
در كشورهاي جنوب بيشتر كاربريها بر حفاظت تفوق دارند، درحاليكه در كشورهاي شمال حفاظت نسبت به بقيه كاربريها برتري نشان مي‌دهد و در هر يك از كشورها نوعي از كاربريها غالب است.
در سايت‌هاي رامسر در آفريقا، استفاده از فرآورده‌هاي طبيعي از جمله پنج كاربري مهم، در اروپاي شرقي جنگل‌داري و در امريكاي لاتين اسكان به عنوان عمده‌ترين كاربريها گزارش شده‌اند.
پيامدهاي كاربريها بسيار متفاوت بوده ولي اغلب منجر به تغيير ويژگي‌هاي اكولوژيكي تالابها مي‌گردند. پيامدهاي كشاورزي و آلودگي از مهم‌ترين و ملموس‌ترين عوامل تغيير دهنده تالابها محسوب مي‌شوند.
تقسیم بندی تیپ تالاب در سه دسته اصلی
طبق تقسيم بندي كنوانسيون رامسر 42 تيپ تالاب در سه دسته اصلي «تالاب هاي ساحلي ـ دريايي»، «تالاب هاي داخل خشكي» و «تالاب هاي مصنوعي» در جهان وجود دارد و در ايران بيش از 84 تالاب با اهميت بين المللي شناسايي شده است كه از بين آنها تاكنون 24 تالاب با مساحت يك ميليون و 486 هزار و 438 هكتار در كنوانسيون رامسر ثبت شده اند.
اين در حالي است كه به گفته كارشناسان تغييرات كاربري اراضي تالابي، عدم رعايت حقابه طبيعي محيط هاي طبيعي از سوي مجريان مختلف طرح هاي آبي، عدم ملاحظات زيست محيطي در پروژه عمراني، ورود آلاينده هاي مختلف بيولوژيكي، شيميايي و فيزيكي به محيط هاي تالابي، شكار و صيد غيرمجاز بي رويه و قاچاق، خشكسالي هاي پي درپي كه قطعا بخشي از آن به دلايل تغييرات اقليم در سطح جهاني تاثير مي گذارد و بهره برداري بي رويه از منابع آبي زيرزميني در اطراف تالاب ها و نجات تالاب ها، نيازمند عزمي جدي در تمامي بخش هاست.
وضعيت كلي تالابها در ايران
تالابها، اين بوم‌سازگان‌هاي بي‌نظير آبي، 6 درصد سطح كره زمين را فرا گرفته‌اند و مساحت آنها در مجموع بالغ بر 885 ميليون هكتار است كه حدود 190 ميليون هكتار از آنها در كنوانسيون رامسر ثبت شده و سهم ايران از اين ميان 250 تالاب با مساحتي در حدود 2/5 ميليون هكتار است. از لحاظ مساحت حدود 3/5 از آنها (1/5 ميليون هكتار) در كنوانسيون رامسر تحت 24 عنوان تالاب به ثبت رسيده و به عنوان تالابهاي مهم بين‌المللي شناخته مي‌شوند. اگرچه از لحاظ مساحت تنها مقدار ناچيزي از تالابهاي جهان (0/3 درصد) در ايران واقع شده است، وليكن به خاطر شرايط خاص اقليمي و موقعيت جغرافيايي هر يك از تالابهاي ايران داراي ويژگي‌هاي منحصر به فردي هستند كه شايد نظير آن را كمتر جايي از جهان بتوان مشاهده كرد.
كشور ما با توجه به شرايط ويژه و تقريباً استثنايي در جهان، داراي انواع تالاب‌هاست. در شمال و جنوب كشور، تالابهاي مختلف ساحلي، با آب شيرين همچون تالاب انزلي، به شكل خليج مانند، همچون تالاب ميانكاله، باتلاق‌هاي شور ساحلي همچون تالاب شادگان، باتلاق‌هاي ساحلي كشندي همچون تالابهاي دهانه گز و مند، تالابهاي مانگرو، همچون تالاب حرا در خورخوران قشم مشاهده مي‌شوند. از نظر تالابهاي داخلي نيز، تنوع بسيار زيادي وجود دارد. تالابهاي تاروهوير در ارتفاعات دماوند و درياچه گهر در ارتفاعات اشتران‌كوه لرستان، چند هزار متر بالاتر از سطح درياي آزاد قرار دارند.
تالاب اروميه با شوري بسيار زياد خود وفون ويژه يعني آرتميا در منطقه آذربايجان، تالابهاي هامون با آب شيرين، وسعت بسيار زياد وعمق كم در سيستان، تالابهاي آب شور تشکیل شده در دریای اترک و با ارتفاع پايين‌تر از سطح درياي آزاد، درياچه‌هاي کارستیک ناشي از انحلال آهك همچون تالابهاي ارژن و پريشان، درياچه‌هاي باقي‌مانده از درياي قديمي تتيس همچون حوض سلطان قم و بالاخره، كفه‌هاي مرطوب و نمكي همچون كوير نمك و كوير سيرجان، جنبه‌هاي بسيار زيبا و متنوعي از تالابهاي جهان را به نمايش گذاشته‌اند.
با وجود آن كه كشور ايران سابقه طولاني در اهتمام به مسايل زيست‌محيطي دارد و از اولين كشورهايي است كه داراي قوانين حفاظت از طبيعت و مناطق حفاظت‌شده مي‌باشد و از پيشگامان و بنيانگذاران كنوانسيون مهم رامسر است، ولي اطلاعات كامل و جامعي از وضعيت پوشش گياهي، تنوع زيستي،حيات وحش و پرندگان آبزي تالابهاي آن در گذشته و حال در دسترس نيست تا به كمك آن بتوان ارزش‌هاي واقعي و توانايي‌هاي زيستي نهفته آنها را درك، و از روند تخريب و احياي آنها آگاه شد. اين در حالي است كه تالابهاي هر كشور از لحاظ تنوع زيستي به عنوان زيستگاه پرندگان از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار مي‌باشند. همچنين بر اساس آمار موجود 28% از سطح كل كشور پهناور ايران را مناطق بياباني و نيمه‌بياباني فراگرافته است كه خود بر نقش و ارزش حياتي اين زيستگاههاي آبي به مقدار قابل توجهي مي‌افزايد.
تالابهاي ايران در جنوب غربي آسيا و جنوب نيمكره شمالي محل زيست بيش از 140 گونه پرنده مهاجر و بومي هستند كه 30 % از پرندگان ايران را تشكيل مي‌دهد. اين امر به دليل دارا بودن مواد غذايي فراوان، امنيت، پناهگاه و شرايط آب و هوايي مناسب است كه سبب شده 63 گونه پرنده در تالابهاي ايران جوجه‌آوري كنند و 77 گونه فصل زمستان و پایيز را در آنها سپري كنند. در حال حاضر حدود يك تا دو ميليون پرنده آبزي و كنار آبزي در تالابهاي ايران زمستان‌گذراني مي‌كنند. همچنين از 20 گونه پرنده در خطر انقراضي كه در ايران زندگي مي‌كنند، 6 گونه آبزي بوده و در تالابهاي ايران به سر مي‌برند.
بر اساس آخرين گزارش‌هاي موجود از وضعيت تالابهاي ايران، وضعيت تالابهاي بين‌المللي ايران، ثبت شده در كنوانسيون رامسر، در برخي از حوضه‌هاي دوازده‌‌گانه اصلي آبريز ايران به صورت ذيل خلاصه مي‌شود:
– حوضه آبخيز درياي خزر
مساحت كل تالابهاي موجود در اين حوضه 119106 هكتار است كه 9450 هكتار از آن در دفتر كنوانسيون رامسر به ثبت رسيده است. همچنين مرتفع‌ترين حوضه آبگير كشور، يعني درياچه سبلان، با مساحتي در حدود چهار هكتار و ارتفاع 4827 متر از سطح دريا، در اين حوضه قرار دارد.
– حوضه آبخيز خليج فارس و درياي عمان
سطح كل 36 آبگير تالابي اين حوضه 1274900 هكتار است كه 609540 هكتار آن جزو تالابهاي بين‌المللي است.
– حوضه آبخيز درياچه اروميه
از مجموع 533555 هكتار از تالابهاي اين حوضه 485000 هكتار آن در دفتر كنوانسيون رامسر به ثبت رسيده است.
– حوضه آبخيز اصفهان و گاوخوني
اين حوضه از حوضه‌هاي مسدود مياني مي‌باشد و مساحت كل آن در حدود 99280 كيلومتر مربع است. در اين حوضه كوير ابرقو با وسعت 132 كيلومتر مربع، كوير مروست با وسعت 340 كيلومتر مربع، كوير نمك سيرجان با وسعت 450 كيلومتر مربع، كوير قطروئيد با وسعت 250 كيلومتر مربع، سد مخزني زاينده‌رود با درياچه پشت سد به وسعت 48 كيلومتر مربع و تالاب گاوخوني كه با مساحتي حدود 47600 هكتار جزو تالابهاي بين‌المللي و مهم كشور به شمار مي‌آيد، قرار دارند.
– حوضه آبخيز نيريز و شيراز
از جمع 146670 هكتار تالاب اين حوضه، 114900 هكتار آن بين‌المللي است.
– حوضه آبخيز درياچه هامون
بالغ بر 60000 هكتار از 808500 هكتار تالاب اين حوضه در كنوانسيون رامسر ثبت شده است.
– حوضه آبخيز درياچه نمك
وسعت تالابهاي آن 88400 هكتار است كه تالابي از اين حوضه در كنوانسيون رامسر ثبت نشده است.
از مجموع 1409000 هكتار تالابهاي بين‌المللي ايران، 573000 هكتار آن را پارك ملي، حدود 380000 هكتار را پناهگاه حيات وحش، 158350 هكتار را منطقه حفاظت شده، 48520 هكتار از آن را منطقه شكار ممنوع و 249130 هكتار را منطقه آزاد تشكيل مي‌دهد.
در سايت زير مي توانيد محل قرار گيري تالاب ها بر روي نقشه ايران را مشاهده نماييد. با كيك روي هر نقطه نام تالاب و مشخصات كلي آن نمايش داده مي شود.
http://www.40ramsar.ir/Farsi/IranTalab.html
http://nature.harferooz.com/thread1234.html
http://vahsh.ir/6%D8%B3%D8%A7%D9%8A%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%A8%D9%8A-%D9%83%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%AF%D8%B1%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D9%82%D8%B1%D9%85%D8%B2%D9%83%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%8A/
http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87_%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%B3%D8%B1
http://iranwetland.blogfa.com/
http://mohitzist-darehshahr.persianblog.ir/post/71
http://www.irandeserts.com/content
http://www.40ramsar.ir/Farsi/IranTalab.html
